Dünyada ilk robotları, Otomasyon ve Sibernetiğin babası Cizreli Ebu'l-İzz el-Cezerî, Diyarbakır'da yaptı

Dünyada ilk robotları, Otomasyon ve Sibernetiğin babası Cizreli Ebu'l-İzz el-Cezerî, Diyarbakır'da yaptı

Otomasyon ve Sibernetiğin babası Cizreli Ebu'l-İzz el-Cezerî ve Kitabı

İlk Robotları Ebu'l-İzz el-Cezerî Yaptı

Fizik ve teknoloji sahasında İslâm dünyasında ula­şılan yüksek seviyeyi gösteren eserlerden birisi hiç şüphesiz Ebu'l-İzz İsmâîl İbn er-Rezzâz el-Cezerî'nin H. 600 (M. 1203) yılında yazdığı el-Câmi Beyne'l-İlm ve'l-Ameli'n-Nâfi fî Sınâ'ati'l-Hiyel (Makine yapımın­da yararlı bilgiler ve tatbikatlar) isimli eseridir. Bu eser dünya teknoloji tarihinde robot olarak adlandırılan mekanizmaların ilk misallerinin Cizreli Ebu'l-İzz tara­fından yapıldığını ortaya koymaktadır.

Altı değişik sistemli ve
kayık içinde hareketler
sağlayan otomatik su saati

 El-Cezerî tarafından Âmid (Diyarbakır) veliahdı Nasireddîn Mahmûd b. Muhammed b. Kara Arslan'ın isteği üzerine yazılmaya başlanan ve onun sultan olu­şundan iki sene sonra tamamlanan bu kitap, birçok nüshalarıyla ve renkli resimlerle donatılmış olarak gü­nümüze kadar ulaşmıştır. Eser mekanik sahasında yazmalarına kavuştuğumuz kitapların şüphesiz en güzelidir. Gece ve gündüz eşitliği ve gün uzunlukları esaslarına göre yapılan saatler, cisimleri tabiî mevkilerinden başka cisimler vasıtasıyla hareket ettiren maki­ne, insan ve hayvan şeklindeki aletler, yani bugünkü tabirle robotlar müellifin kitabında çizimleriyle bera­ber ele aldığı mevzulardan bazılarıdır.

El-Cezerî en ince teferruatına varıncaya kadar toplam 50 makine (robot) ve cismi bir mühendis tar­zıyla tanıtmakta ve 50'sini tam ve yaklaşık 100'ünü de tafsilatlı resimlerle öylesine anlaşılır bir şekilde do­natmaktadır ki, bunlar bugün bile çok ciddi zorluklar­la karşılaşmadan imal edilebilir.

Hesaplayıcı robot ile
yazıcı robotu birlikte
çalıştıran otomatik sistem

Bu eser aksi ispat edilmedikçe İslâm dünyasının o zaman ulaştığı teknolojiyi göstermesi bakımından en dikkat çekici eserdir. Vâsıtalar, malzemeler, cihazlar ile bunların îmali ve kullanılan malzemeler hakkında bu eserden yeni bilgiler öğrenmek mümkün olmakta­dır. El-Cezerî bu eseriyle İslâm dünyasında tasavvur hâlinde olan birçok projeyi tatbik etmiş ve belki de birçok yeni icatları da ortaya koymuştur.

El-Cezerî'nin bugünkü tek­nolojiyi bile kendine hayran bı­rakacak olan sayısız makineleri­nin ve robotlarının yer aldığı Sınâ'ati'l-Hiyel isimli eseri altı ki­taptan meydana gelmiştir:

1. Kitap, saatlerin yapılma­sı üzerinedir. On kısımdan olu­şan bu kitap, çeşitli su saatleri, kayık su saati, fil su saati, bar­dak su saati, tavuslu su saati ve mumlu saatlerin çizimleri ve resmedilmeleri üzerinedir. Sa­atler, dakikaları, ayları ve gün­leri, güneşin ve ayın günlük durumlarını cok mükemmel bir şekilde göstermektedir.

Otomatik abdest alma makinesi

 2.  Kitap, yeme ve içme sıra­sında kullanılan kap ve cisimle­rin yapılması üzerinedir. On kı­sımdan oluşan bu kitapta meş­rubatların içilmesi için kullanıla­cak kaplar, ibrikler ve insan şek­lindeki otomat (robot) çizimleri üzerinedir.

3.  Kitap, ibriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin yapımı üzerinedir. On kısımdan oluşan bu kitapta, sıcak, soğuk ve ılık su akıtabilen ibriklerin, çeşitli otomatik cihazların (robotların), hastadan alı­nan kan miktarını gösteren aletlerin ve abdest için kullanılan leğenlerin çizimleri yer almaktadır.

Robot fil ve Robot adam

4.  Kitap, şekillerini değiştirebilen otomatik fıskiye­ler ve sürekli çalışan çeşitli cihazlar üzerinedir. Bu ki­tap da on kısımdan oluşur.

5.  Kitap, derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu daha yüksek seviyelere çıkaran makinelerin ya­pılması üzerinedir. Beş kısımdan oluşmaktadır.

6.  Kitap, bazı makine ve cihazların yapılması ve şifreli kilitler üzerinedir. Beş kısımdan oluşan bu kitapta da Âmid şehrinin ka­pısı, çeşitli kilitler ve bir de kayıklı saat çizimi vardır.

El-Cezerî ile birlikte tasav­vur hâlinde olan birçok îcat doruk noktasına ulaşmıştır. Bu bilgilerin ışığında denilebi­lir ki, dünyada ilk robotu ya­pan kişi el-Cezerî'dir. El-Cezerî'nin bu eserinin birkaç yazma nüshası Topkapı Sara­yı ve Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir. Yazmaları Süley­maniye Kütüphanesi, Ayasofya kısmında 3606 numa­rada, Topkapı Sarayı Üçüncü Ahmed Kitaplığı 3472 ve 3461 numaralarda kayıtlıdır. Bu yazmaların Mısır'ın fethin­den sonra İstanbul'a getirildiği nakledilmektedir. Kitabın Ayasofya 3606 numaradaki nüshasından 66 sahifelik yazı ve minyatürlü kısımlar İsviç­re'nin İstanbul başkonsolos­luğunda çalışan Marten isim­li bir kişi tarafından yurt dışı­na kaçırılmıştır. Kaybolan bu nüshaların  şimdilerde  Paris  Müzesi'nde  bulunduğu söylenmektedir. 

Mumun yanarak erimesi
ve ağırlığını kaybetmesiyle
kurulan çift otomatik
hareket sistemi

Zeynel Abidin AYGÜN

Yedikıta
Sayı 3, Kasım 2008
www.yedikita.com.tr

Kaynaklar

--------------------------------------------------------------------

Ebu'l-İzz İsmâîl İbn er-Rezzâz el-Cezerî, el-Câmi Beyne'l-İlm ve'l-Ameli'n-Nâfi fî Sınâ'ati'l-Hiyel, Sül.Ktb., Ayasofya ks., nr. 3606.

Fuat Sezgin, İslam'da Bilim ve Teknik, I, İstanbul 2008.

Emre Dölen-Mustafa Kaçar, "Türk Teknoloji Tarihi", 1. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri (15-17 Kasım 2001), İstanbul 2003.

İbrahim Hakkı, "750 Sene Evvel Yapılan makinadan Adam", Yedigün, 1935, Sayı 146, s. 3-4.

İbrahim Hakkı, "7,5 Asır Evvel Türk Sarayları Makineleşmişti", Yedigün, 1935, Sayı 150, s. 8-9.

Abdullah Cezre, "Türklerin İcad Ettikleri Otomatik Âletler", Hayat Tarih, 1 Aralık 1972, Sayı 12, s. 54-56.

Toygar Akman, 800 Yıl Önce Robotlar Yapan ilk Türk Sibernetik Bil­gini Cizreli Ebu'l-İzz, İstanbul.

Şaban Döğen, Müslüman İlim Öncüleri, İstanbul 2004.